عاشورا، برگ کتاب تاریخ یا روح حاکم بر تاریخ

گاه که در ایام غیر محرم ذکری از محرم و عاشورا به میان می آید، این فکر برای برخی پیدا می شود که واقعه عاشورا به تاریخ پیوسته است و فاصله زمانی بسیاری با ما دارد؛ لذا ارتباطی با زندگی ما ندارد و در نتیجه پرداختن فراوان به آن باعث اتلاف وقت و مشغولیت به امور باطل و بی فایده است؛ در مقابل، کسانی هم هستند که به عاشورا به عنوان یک جریان زنده و زندگی بخش نگاه می کنند که با زندگی امروز بشر در ارتباط است. در اینجا می خواهیم درباره این دو نوع تفکر بیشتر بیندیشیم و در این راه از متن و مخصوصا مقدمه کتاب "کربلا مبارزه با پوچی ها" نوشته آقای اصغر طاهرزاده بهره برده ایم.

تاریخ انسان و نگاه دوگانه به آن

بسیاری اوقات که کلمه "تاریخ" به گوشمان می خورد، به یاد داستان زندگی مردم و پادشاهان در روزگار گذشته می افتیم. تاریخ عبارت است از مجموعه ای از گزارشها که درباره گذشتگان به دست ما رسیده است و اگر شخصی در تاریخ متبحر باشد به معنای آن است که وقایع بیشتری را در حافظه خود نگه داشته است. با این نگاه، تاریخ هویتی زنده ندارد و تأثیر خاص بر زندگی امروز ما ندارد و به قول معروف، فلان چیز "به تاریخ پیوسته است"؛ در مقابل، کسانی نیز هستند که به گونه دیگری نگاه می کنند و در نظر آنان تاریخ نمودی از زندگی امروز انسانهاست؛ بنابراین ضمن آنکه خود را با تاریخ بیگانه نمی بینند، از آن برای شناسایی خود و جامعه خود استفاده می کنند.

افرادی که جزو دسته دوم هستند، این توانایی را در خود می بینند که خود را به جای گذشتگان بگذارند و عملکرد خود را در آن ببینند؛ این افراد تعارفات را با خود کنار گذاشته اند و حتی گاه خود را جزو افراد سیاه رو در تاریخ و یا توده تأثیرپذیر جامعه و یا عوام و خواص فرومایه سراغ می گیرند و می یابند. ویژگی این افراد در آن است که از خود می پرسند: "اگر من در آن زمانه بودم چه می کردم؟ آیا مثل مردم عادی عمل می کردم یا نقش مثبت و منفی را ایفا می نمودم؟" مولای ما امیر مومنان علی علیه السلام جزو این دسته از مردم است. ایشان به تاریخ به چشم "مجموعه حفظیات درباره گذشتگان" نمی نگریستند؛ بلکه خود را به جای مردم گذشته قرار می داده اند و از تاریخ به عنوان آینه ای برای شناخت خود استفاده می کردند؛ همچنانکه در نامه به فرزند خویش نوشته اند:

"اى فرزند، اگر چه من به اندازه پیشینیان عمر نكرده ام ولى در كارهاشان نگریسته ام و در سرگذشتشان اندیشیده ام و در آثارشان سیر كرده ام تا آنجا كه، گویى خود یكى از آنان شده ام ..."

کربلا، پاسخگوی عمیق ترین خواسته مردم

به واقعه عاشورا هم با هر یک از این دو نگاه می توان نگاه کرد. نگاهی که می خواهد به عاشورا به شکل یک حادثه قدیمی و گزارشی کم ارزش از هزار سال قبل نگاه کند؛ در مقابل، نگاهی است که به عاشورا نه به عنوان یک حادثه خاتمه یافته بلکه آغازگری برای جریان زنده، جهانی و پرتأثیر می نگرد. در چشم افرادی مانند دسته اول، این حادثه تنها ورقی ناراحت کننده از کتاب ضخیم و پوسیده تاریخ است؛ اما در نگاه دسته دوم، این واقعه دارای روحی زنده و تاریخ ساز است و نه تنها خارج از هویت قومی ما نیست؛ که هویت ساز قوم ما و هر قوم دیگری است؛ این جریان هر روز می درخشد و می جوشد و احیاگر مردم است.

این نگاه بسیار عبرت آموز است. با این نوع نگاه، عاشورا نشاندهنده راه کسانی است که فوق رسم زمانه می اندیشند و خود را اسیر آن نمی دانند. عاشورا نشان می دهد که می توان بر خلاف معمول افراد جامعه، اسیر ارعابها و جوّ فرهنگی و سیاسی موجود قرار نگرفت. هشداری بزرگ به مومنانی است که نمی خواهند کوفی باشند یعنی نمی خواهند جزو اکثریت خاموش و یا ظالم باشند. نمی خواهند در دل و زبان دوستدار حقیقت باشند؛ اما در مواقع حساس و تهدید و ترس، حقیقت را رها کنند. عاشورا هشدار به کسانی است که از پوچ شدن زندگی خود می ترسند.

آنان می گویند:

"هر سالی که با کربلا روبرو می شویم گویا هنوز این صحنه زنده است و به اندازه ای که ما عوض شده و آمادگی بیشتر یافته ایم حسین علیه السلام با ما بیشتر سخن دارد."

از این روست که کربلا کهنه شدنی نیست؛ بلکه "پاسخگوی عمیق ترین خواسته مردم است."

آفتی به نام نگاه برون دینی یا نگاه گزارشگرانه از عاشورا

با عنایت به تفاوت دو دیدگاه فوق درباره تاریخ و نقش آن، متوجه می شویم که نگاه صرفاً گزارشگرانه از عاشورا، همچون آفتی بر پیکر احیاگری این نهضت است. مثلاً فرض کنیم که یک نویسنده غیر مسلمان بخواهد صرفاً برای معرفی عاشورا و فروش کتاب خود دست به قلم بر دارد و درباره عاشورا بنویسد. طبیعی است که چنین نوشته ای فاقد هرگونه ارتباط زنده و تعاملی با روح نهضت امام حسین علیه السلام است و هرچند با قلمی جذاب نوشته شده باشد، صرفاً کتابی پر از اعداد و اطلاعات است. این سرنوشت شامل هر کسی می شود که بدون آنکه به حقیقتی ایمان بیاورد و در عمق جان خود از آن اثر بگیرد، تنها در صدد باشد که درباره اش بنویسند و آن را توضیح دهند. چنین نگاهی به شدت با آنچه ائمه معصومین علیهم السلام به ما آموخته اند تفاوت دارد.

نقش ائمه اطهار در نگاه زندگی بخش به عاشورا

آیا این سوال برای شما پیش آمده که چرا ائمه اطهار علیهم السلام به ذکر جزئیات کامل واقعه عاشورا نپرداخته اند و جزء به جزء آن وقایع را برای ما گزارش نکرده اند؟

پاسخ به این سوال به ما کمک می کند که از دریچه نگاه اهل بیت علیهم السلام به جریان عاشورا بنگریم. در حقیقت امام باقر و امام صادق و سایر ائمه اطهار علیهم السلام به جای آنکه گزارشگر جزء نگر از عاشورا باشند، روح عاشورا و زندگی بخش بودن آن جریان را برای همه اعصار بشریت مدنظر قرار داده اند. آنان کاری کرده اند که عاشورا نقطه عطف تاریخ بشر و منبع جوشان حیان انسانی گردد، نه یک برگ از کتاب پوسیده تاریخ.

کاری که ائمه هدی علیه السلام برای ما کرده اند بسیار ارزشمندتر از کار هر نویسنده و مورخی بوده که می خواسته این وقایع را برای ما گزارش کند. آنان قیام حضرت حسین علیه السلام را برای همیشه زنده نگه داشتند و برای این منظور، لازم نبوده و حتی مخرب بوده که مانند یک کتاب داستان به ذکر وقایع عاشورا بپردازند.

مثلاٌ به زیارت عاشورا که یادگار امام باقر علیه السلام است نگاه کنید. امام باقر علیه السلام نگاه ما را متحول می کند تا عاشورا را به شکل یک جریان زنده و دائمی ببینیم که باید همین امروز و هر روز تکلیف خود را با آن روشن کنیم. این زیارتنامه از همان ابتدا سخن از زندگی بخشی است، آنجا که به امام حسین علیه السلام، سلام می دهیم و بر دشمنانش لعنت می فرستیم و ریشه دشمنی ها را از صدر اسلام سراغ می گیریم و از خدا می خواهیم به خاطر امام حسین علیه السلام ما را آبرودار کند. یاوران شهید آن حضرت را یاد می کنیم و امام حسین علیه السلام را به شکل یک عنصر زنده یعنی امام معصوم نگاه می کنیم و می گوییم با هر که با شما در صلح است، در صلحیم و با دشمنانتان دشمنی می کنیم و در جنگیم. ارتباط با امام حسین علیه السلام را به قیامت و دین خود مرتبط می دانیم و مقام والا، زنده و الهی اهل بیت علیهم السلام را به یاد می آوریم و به عبارت های گوناگون پیوستگی خود را با اهل بیت علیهم السلام و بیزاری و دشمنی خود را از دشمنان آنها ابراز می کنیم و از خدا می خواهیم در این راه ما را ثابت قدم گرداند و در کنار مهدی علیه السلام در نبرد نهایی تاریخ بشر قرار دهد.

امامان معصوم روزهای فطر و قربان و عرفه و نیمه رجب و نوروز و بعد از هر نماز واجب و بعد از نوشیدن آب، ما را به یاد امام حسین علیه السلام انداخته اند. ایشان به ما آموخته اند که در مکانها و زمانهای مختلف، امام حسین علیه السلام را یاد کنیم و به این وسیله به آن حضرت به شکل یک حقیقت زنده بنگیم؛ حقیقتی که جلوه اش در فرزند معصوم و خونخواهش صاحب الزمان علیه السلام وجود دارد.

روح الله رستگارصفت            

بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان